Türkmençe sözlem nähili düzülýär?!

 

Sözlemde  i ş l i k l e r. Işlikler sözlemdäki habaryň esasy merkezidir.

 

 

* Sözlemi sözlem edýän işlikdir.Şonuň üçin ilki bilen işlikleri bilmekligimiz gerek!

Meselem: almak we bilmek işliklerini alalyň.Bu işlikleriň köki * al- we * bil-.

* Soňra işlikleriň wagt bilen baglanyşykly iň esasy aýratynlygyny bilmegimiz gerek! Meselem: haýsy hem bolsa bir işi alalyň.Şol iş üç zamanda ýerine ýetirilip bilner.Birinjisi biziň sözläp duran pursadymyzy görkezýän * häzirki zaman,ikinjisi biziň sözläp duran pursadymyzdan soňra boljakdygyny görkezýän  * geljek zaman, üçünjisi biziň sözläp duran pursadymyzdan öň bolup geçendigini görkezýän  * öten zamandyr.

*Häzirki zaman

*Geljek zaman

*Öten zaman

 

* Indi bu zamanlaryň diliň serişdelerinde aňladylyşy bilen tanyş bolmagymyz gerek! Meselem,häzirki zamany alalyň.Bu zaman dil serişdelerinden * -ýar we *-ýär goşulmasy bilen aňladylýar. *alýar, *bilýär. Geljek zaman iki görnüşde aňladylýar: mälim geljek zaman dil serişdelerinden *-jak we *-jek; nämälim geljek zaman bolsa *-ar we *-er goşulmasy bilen aňladylýär. *aljak, *alar; *biljek, *biler.Öten zaman dil serişdelerinden *-dy we *-di goşylmasy bilen aňladylýar. *aldy, *bildi.

* Soňra işi ýerine ýetiren şahslary anyk bilmegimiz gerek.Iş dil serişdeleri babatdan üç sany şahs tarapyndan ýerine ýetirilip bilner.Birinjisi sözleýän şahs *sözleýji ýa-da sözleýjiler,ikinjisi diňleýän şahs *diňleýji ýa-da diňleýjiler,üçünjisi bolsa *sözleýşe gatnaşmaýan ýa-da gatnaşmaýanlar.Şeýlelikde,işiň netijesi barlykly we ýoklukly bolup biler:

 

(men) al-ýar-yn , al-ma-ýar-yn

(men) al-jak (men) al-ar-yn,  al-jak däl,al-ma-r-yn

(men) al-dy-m, al-ma-dy-m

(biz) al-ýar-ys, al-ma-ýar-ys

(biz) al-jak (biz) al-ar-ys, al-jak däl, al-ma-r-ys

(biz) al-dy-k , al-ma-dy-k

 

(sen) al-ýar-syň , al-ma-ýar-syň

(sen) al-jak (sen) al-ar-syň,  al-jak däl,al-ma-r-syň

(sen) al-dy-ň, al-ma-dy-ň

(siz) al-ýar-syňyz, al-ma-ýar-syňyz

(siz) al-jak (siz) al-ar-syňyz, al-jak däl, al-ma-r-syňyz

(siz) al-dy-ňyz , al-ma-dy-ňyz

 

(ol) al-ýar-ø , al-ma-ýar- ø

(ol) al-jak (ol) al-ar- ø,  al-jak däl,al-ma-z

(ol) al-dy- ø, al-ma-dy- ø

(olar) al-ýar-lar, al-ma-ýar-lar

(olar) al-jak-lar(olar) al-ar-lar, al-jak däller, al-ma-z-lar

(olar) al-dy-lar , al-ma-dy-lar

“Bilmek” işliginiň hem nusgalary edil şunuň ýalydyr.

 

 

 

Men

Aşgabatdan

geldim

gelýärin

Oraz

Marydan

...................

............

Sen

nireden

...................

.............

Gülälek

bazardan

..................

...........

Wepa

mekdepden

..................

............

...............

kitaphana...

geldim

gelýärin

..............

oba.....

geldiň

gelýärsiň

...............

uniwersitet...

geldi

gelýär

..................

Tähran....

geldimi?

gelýärmi?

................

gezelenç....

geldik

gelýäris.

Myrat

muzeý...

gel...

gel...

Sen

öý...

gel...

gel...

Ata

...

gel...

gel...

Sapar

Daşoguz...

gel...

gel...

Maral

myhmanhana...

gel...

gel...