3-NJİ DERS:GEPLEŞİK WE ÇEKİMSİZLİLER

SÖZLEÝJİ(S):SALAM,MÄHRİBAN ÝAŞLAR!

DİŇLEÝİJİ(D):SALAM,MUGALLYM!

S:TÜRKMEN DİLİNDEN ÜÇÜNJİ DERSİMİZE HOŞ GELDİŇİZ!

D:HOŞAL BOLDUK!

S:EZİZ ÝAŞLAR,BİZ BU DERSİMİZDE HEM GEPLEŞİK HEM-DE ÇEKİMSİZ SESLERİ GAÝTALAP GEÇERİS WE ÖŇKİ DERSİMİZİ HAS YKJAM BERKİDERİS!GEPLEŞDİKMİ?!

D:GEPLEŞDİK.

S:Türkmen diliniň elipbiýinde jemi näçe harp bar?

D:Türkmen elipbiýinde jemi 30(otuz) harp bar.

S:Şol harplary elipbiý tertibine görä aýdyp bilersiňizmi?Kim aýdyp berjek?!

D:Mugallym,men synanyşyp göreýin.

S:Berekella,hany siz aýdyň!Siz bolsa,onuň aýdan harplaryny tagtada ýazyň.Geliň,çekinmäň!

D1: a,be,çe,de,e,ä,fe,ge,he,i,je,že,ke,le,me,ne,ňe,o,ö,pe,re,se,şe,te,u,ü,we,y,ýe,ze.

D 2.:Aa,Bb,Çç,Dd,Ee,Ää,Ff,Gg,Hh,İi,Jj,Žž,Kk,Ll,Mm,Nn,Ňň,Oo,Öö,Pp,Rr,Ss,Şş,Tt,Uu,Üü,Ww,Yy,Ýý,Zz.

S:Haý,berekella!Dogry.Geliň,bu gün çekimsizleriň aýratynlyklaryny öwreneliň. Türkmen dilinde jemi ýigrimi bir sany çekimsiz harp bar.Hany,depderiňizi açyň,olary okalyň.Siz okaň!Siz bolsa tagtada ýazyň.

D1:be,çe,de,fe,ge,he,je,že,ke,le,me,ne,ňe,pe,re,se,şe,te,we,ýe,ze.

D2:Bb,Çç,Dd,,Ff,Gg,Hh,Jj,Žž,Kk,Ll,Mm,Nn,Ňň,Pp,Rr,Ss,Şş,Tt,Ww,Ýý,Zz.

S:İlki bilen Bb çekimsizi hakynda:sözüň başynda gelip bilýär. Käbir mysallar alalyň: bal,barmak,bermek, bakmak,baslyk,başlyk,Bäherden,Balkan,Bereket, Baýramaly ,Büzmeýin, Berdi,Berkeli,Baýramgül,Bägül...

Sözüň ortasynda gelip bilýär.Ýöne söz ortasynda we iki çekimli arasynda gelen b sesi “w”sesine meňzeş aýdylýar.Käbir mysallar:baba(dogry aýdylyşy:bawa).Bu sözleriň ýazylyşyna we aýdylyşyna üns beriň we depderiňize ýazyp alyň:

DOGRY ÝAZYLYŞY: DOGRY AÝDYLYŞY

Oba owa

Käbe Käwe

Gurban Gurwan

Toba towo

Käbir käwir

Abat Awat

Erbet Erwet

Gabyr gawyr

Gabat gelmek gawat gelmek

Düýbünde düýwünnö

Gabagyny galdyrdy gawagny gallyrdy...wşm.

Ýene bir aýratynlygy “b”sesi öz öňünden gelýän”m”sesine meňzäp,gepleşikde,söz düzüminde we söz birikmesinde “m”sesine meňzeş aýdylýar:

Ýazylyşy Aýdylyşy

Gambar Gammar

Ýirgimi bäş ýigrim mäş

Dembermez demmermez

Başam barmak başam marmak

Sem bolmak sem molmok

Kim bolupsyň?! Kim molupsuň?!

Gam basmak gam masmak...wşm.

Türkmen sözlerinde söz soňunda asla gelmez.

Türkmen atalar sözünden:”Bir gün duza müň gün salam!”;”Baryny beren uýalmaz”;”Bal süýji,baldanam bala süýji”;”Bu günki işiňi ertä goýma”.

S:“Ç,ç” çekimsizi hakynda.Sözleriň her bir ýerinde gelip bilýän çekimsiz ses diýipdik.Geliň,muňa degişli mysallar ýazalyň.

Söz başynda:Çary,Çakan,Çemen;çarwa,çadyr,çaga,çäge,çäre,çöl,çör,çöp,çaý,çil,çanak...

Söz ortasynda:keçe,saçak,paçak,gaçak,üçek,(üçök),Köçek,(Köçök),Göçer(Göçör);açar,uçar...

Söz soňunda:saç,täç, gaç,giç,gulaç(guloç),güýç,goç,artykmaç...

Aýratynlyklary:

1.”ç” özünden soň gelen “d” sesi bilen täsire girip, gepleşikde ”ş” sesi görnüşinde aýdylýar:

ýazylyşy aýdylyşy:

açdy aşdy

gaçdy gaşdy

göçdük göşdük

biçdim bişdim

uçduň uşduň

seçdim seşdim

içde işde

içden işden

göçden göşdön

uçdantutma uşdontutmo

saçdan dynmak saşdan dynmak

güýçden gaçdym güýşdön gaşdym...wşm.

2.”ç” özünden soň gelen “l” sesi bilen täsire girip, gepleşikde ”ş” sesi görnüşinde aýdylýar:

ýazylyşy aýdylyşy

üçlük üşlük

giçlik gişlik

Täçli Täşli

harçlyk harşlyk

içlik(mata) işlik

içlekli(nahar) işlekli

uçly uşly

saçly saşly

burçly(nahar) burşly

açlyk ýyllary aşlyk ýyllary

gaçha-gaçlyk gaçha-gaşlyk

güýçli şemal güýşlü şemal....wşm.

3.”ç” özünden öň gelen “ş” sesi bilen täsire girip, gepleşikde goşa ”şş” sesi görnüşinde aýdylýar:

ýazylyşy aýdylyşy:

başçy başşy

aşçy aşşy

dişçi(doktor) dişşi

işçi işşi

ýolbaşçy ýolwaşşy...wşm.

4.”ç” özünden soň gelen “j” sesi bilen täsire girip, gepleşikde goşa ”şş” sesi görnüşinde aýdylýar:

ýazylyşy aýdylyşy:

içjek işşek

gaçjak gaşşak

göçjek göşşök

uçjak uşşak

goşjak goşşok

seçjek seşşek...wşm.

S:“D,d” çekimsizi hakynda.Sözüň başynda we ortasynda gelýär.Türkmen sözleriniň soňunda gelmez.Dymyk çekimsizleriň öňünden gelip bilmez.

Söz başynda:düýe(düýö),dolak(dolok),dogan(dogon),durna(durno),duz(duz),damja,degirmen,düýn...

Söz ortasynda:çadyr(çadyr),badak,ördek(ördök),igde,sagdak,aýdym,kendir,kepderi,Durdy,Döwlet(Döwlöt)...

S:Sözlük üstünde işlemek:

“Daşyňyzdan aýlanaýyn,(Daşyňyzzan aýlanaýyn)

Daşyňyzdan aýlanaýyn,(Daşyňyzzan aýlanaýyn)

Başyňyzdan aýlanaýyn,(Başyňyzzan aýlanaýyn)

Pyragyny gören daglar” (Pyragyny görön naglar)(Kerim Gurbannepesow.Daglar.)

Bu ýerde setir başyndaky üç söz birmeňzeş galypdan bolan kökdür:1.Daş-töwerek,2.Daş-dagy emele getiren gaty jisim,daş;3.Baş-belentlik,ýokarky bölek manysynda;4.Aýlanmak-gezmek,dolaşmak,hormat goýmak,sylamak manysynda gelen işlikdir.5.Pyragy-türkmeniň ussat şahyry Magtymguludyr.6.Görmek,7.Dag .

Nakyl:Dagy-daşy ýel bozar,adam arasyny söz.Bu nakylyň manysyny öwreniň!

S:“F,f” çekimsizi hakynda.Türkmen sözlerinde kän ulanylmaýan “f” köplenç alynma sözlerde duş gelýär.Az sanly türkmen sözleriniň soňunda gelýändigini görmek mümkin.Meselem:üf,tüf,püf,çüf...Görnüşi ýaly,bu sözlerde “f” çekimsizi “ü” çekimlisi bilen baglanyşykly ulanylypdyr.Muny ýasama sözlerden hem görüp bileris: tüfdan,tüflemek(tüflömök),çüflemek(çüflömök)...